We kijken één keer naar de wereld, in onze kindertijd. De rest is herinnering. Louise Glück

Er is een baanbrekende paradigmaverschuiving gaande binnen het gebied van (systeem)therapie. Er is steeds meer een verband zichtbaar tussen ‘2e orde verandering’ ofwel transformatieve verandering en onderzoek naar geheugen-reconsolidatie. Bruce Ecker (Unlocking The Emotional Brain) is een van de eerste die dat verband heeft onderzocht. Hij was niet de enige die dit deed, onder andere Diana Fosha (Accelerated Experiential Dynamic Psychotherapy), Richard Schwartz (Internal Family Systems) en Les Greenberg (Emotion Focused Therapy) bestudeerden wat daadwerkelijk verandering in sessies veroorzaakt, en geheugen-reconsolidatie speelt daarin een belangrijke rol.

Ooit hoorde ik mijn therapie supervisor zeggen dat mensen niet naar je toe komen met hun problemen, ze komen naar je toe met hun oplossingen. Als ik nu iemand in mijn praktijk zie met bijvoorbeeld een probleem met het controleren van boosheid of een probleem met te veel eten, vraag ik me af hoe woede of overeten ooit een noodzakelijke oplossing was voor een probleem waarmee ze op dat moment werden geconfronteerd?
Zo kan het bijvoorbeeld zijn dat toen die persoon jong was, zijn vader zijn jongere broer mishandelde en bedacht dat de enige manier waarop dat kind zijn jongere broer kon beschermen was om zijn vader af te leiden met zijn eigen woede, zodat hij zelf het doelwit werd. In dit voorbeeld is het probleem dat zijn kleine broertje pijn gedaan werd en hij (onbewust) de oplossing bedacht: woede.
Deze ‘geleerde’ oplossing bestaat binnen zijn kleine ‘werkelijkheidstopografie’, d.w.z. de manier waarop hij de werkelijkheid waarneemt, die ons door ervaring leert wat hij van het leven kan verwachten en hoe hij moet reageren. We noemen dit ook wel zijn en onze ‘impliciete schema’s’. Een dergelijk schema bestaat uit twee delen: ten eerste is het wat ik kan verwachten en ten tweede hoe ik heb geleerd te reageren om mezelf of mijn groep het beste te beschermen of om te krijgen wat ik nodig heb. Deze schema’s zijn standaard onbewust. Waarom? Omdat ze opgeslagen zijn in iets dat het ‘impliciet geheugen’ wordt genoemd.

We onderscheiden twee vormen van (lange termijn) geheugen expliciet en impliciet. Een expliciete herinnering is leren en onthouden wat de hoofdstad van Frankrijk is. Een impliciete herinnering is meer zoiets als leren fietsen. Als je leert fietsen, doen je hersenen ervaringen op die je leren hoe je in de toekomst kunt reageren. Als ik bijvoorbeeld een lichte onbalans aan mijn rechterkant voel, moet ik een beetje naar links leunen, anders val ik om. Nu wordt dat niet bewust geleerd, maar het wordt wel opgeslagen en is erg nuttig voor ons vermogen om te fietsen, zelfs als we niet kunnen verwoorden wat we hebben geleerd.
Op dezelfde manier waarop we leren fietsen, leren we de bewegingen van ons mens-zijn. Nogmaals, deze zijn niet bewust omdat ze op dezelfde manier bestaan zoals leren fietsen bestaat – als een impliciete herinnering. Tot ongeveer vijftien jaar geleden geloofden wetenschappers dat impliciete herinneringen niet veranderd konden worden, dus zocht ons vakgebied naar manieren om dat impliciete leren te negeren of onder controle te krijgen. Therapievormen zoals CGT (cognitieve gedragstherapie) zijn ontwikkeld om mensen te leren hun denken/logica te gebruiken en te proberen het meer impliciete weten te beteugelen of te negeren, zodat het impliciete geheugen niet zoveel controle heeft en ze hun emoties en gedrag effectiever kunnen reguleren. Ze gaan a.h.w. met elkaar wedijveren en door oefening leidt dit tot stapsgewijze verandering.

Nu weten we echter dat we daadwerkelijk in het impliciete leren of geheugen zelf kunnen gaan en het kunnen bijwerken. Als dat lukt, kunnen we een transformatieve verandering bewerkstelligen. Transformatieve verandering betekent dat het symptoom of de strijd verdwijnt en weg blijft zonder voortdurende inspanning of veel onderhoud. Hoe kan het impliciete geheugen veranderen? Daarvoor kunnen we allereerst kijken hoe dit geheugen werkt. Dus een gebeurtenis of vorm van oefenen neemt plaats en blijft voor een korte tijd in het kortetermijngeheugen. Als het triviaal of niet belangrijk voor ons is, zullen we het vergeten, maar als het belangrijk lijkt voor onze toekomstige overleving of als het emotioneel geladen is, dan zal het eerder in het impliciete langetermijngeheugen terechtkomen, wat het doet via een proces dat geheugenconsolidatie wordt genoemd. .

Het geheugen bestaat uit een neuraal netwerk dat zich patroonmatig vormt. Het patroon houdt de elementen van die ervaring of herinnering bij elkaar en zet ze op hun plaats. In feite is het door het consolidatieproces dat het leren wordt gewaarborgd, zodat dat patroon kan worden gestabiliseerd. Je kunt het beschouwen als het bewerken van een document op een computer. We zijn het bestand aan het bewerken en daarna sluiten we het. We kunnen het zelfs condenseren tot een zip-bestand voor opslag, maar dan is het in een minder bewerkbare indeling. Impliciete herinneringen zijn een beetje zo, ze zijn opgevouwen en om ze te wijzigen, moet je ze uitpakken, het bestand openen en ze vervolgens terugbrengen naar een formaat dat bruikbaar is voor het maken van bewerkingen.
Ik zei het al, wetenschappers dachten aanvankelijk dat als deze impliciete herinneringen eenmaal gemaakt waren, ze niet meer konden worden veranderd, maar in de vroege jaren 2000 begonnen ze zich af te vragen: consolideert het geheugen echt en dat is het dan, of kan het weer open gaan voor nieuw leren? Als het zich zou openen, mogelijk door het simpelweg te activeren, zou het gereconsolideerd moeten worden om het weer veilig op zijn plaats terug te zetten. Dus begonnen ze met de aanname dat reconsolidatie misschien iets is. Aangezien het consolidatieproces plaatsvindt via eiwitsynthese, zouden ze het proces moeten kunnen onderbreken door een eiwitsynthese-blokker te gebruiken. Als het geheugen inderdaad opnieuw moest worden geconsolideerd nadat het werd geactiveerd, zou een eiwitsynthese-blokker de reconsolidatie onderbreken en daarom de reconsolidatie verstoren. Geheugen. En dat was ook de uitkomst van hun onderzoek.

Ze ontdekten dat ze een muis konden conditioneren om bang te zijn voor een bel, dus via impliciet leren. Vervolgens activeerden ze die herinnering door te bellen, diende de eiwitsynthese-blokker toe en daardoor het vermogen van de muis om de associatie tussen gevaar en bel opnieuw te bestendigen en door dat te doen, via die chemische methode, ontdekten ze dat de geconditioneerde angstreactie gewist was. Het feit dat het mogelijk is om deze impliciete herinnering te veranderen, is echt goed nieuws. Misschien klinkt het wat eng, maar het gaat hier niet om het autobiografische geheugen van mensen of hun bewuste herinnering aan de gebeurtenissen in hun leven te veranderen. Het is vooral gericht op de onbewuste overtuigingen over de aard van de werkelijkheid en hoe we moeten reageren, die zijn opgedaan door die ervaringen.

Nu we ongeveer 15 jaar aan geheugen-consolidatieonderzoek verder zijn, is het steeds duidelijker welke ervaringen de hersenen nodig hebben om geheugen-reconsolidatie te activeren zonder de hulp van chemische hulpmiddelen. Ten eerste moet die herinnering bewust gemaakt worden. Dat kan door de herinnering te activeren door de details op te roepen en de emotionele ervaring van de herinnering te beleven. Dit wordt een reactivering genoemd. De tweede stap is het introduceren van een ervaring of informatie die aantoont dat het geloof over de werkelijkheid in dat geheugen niet meer klopt.
Op het moment dat dat gebeurt, is er ongeveer een tijdsbestek van vijf uur waarin die herinnering ‘instabiel’ is geworden. Dat betekent dat het openstaat voor verandering. Als er in dat tijdsbestek een extra ervaring komt die niet de aanwezige ervaring bevestigt, ofwel ontkracht, en zo laat zien dat het oorspronkelijke perspectief of geloof over de werkelijkheid niet meer geldig is. Wanneer dat gebeurt, wordt die informatie opgenomen en het oorspronkelijke schema bijgewerkt en aangepast voordat het opnieuw wordt bestendigd in een nieuw impliciet geheugen dat nauwkeuriger aansluit bij de realiteit van het huidige moment.
Kortom, de twee belangrijkste ingrediënten zijn reactivering en ontkrachten en er zijn allerlei diep werkende, ervaringsgerichte therapieën die mensen werkelijk helpen hun impliciete overtuigingen te transformeren, of ze nu wel of niet over dit proces nadenken in termen van geheugenreconsolidering. Als we kijken naar wat er gebeurt in een krachtig transformerende sessie, dan vind je altijd zowel reactivering als het ontkrachten.
Bijvoorbeeld therapievormen waarbij de cliënt wordt begeleid om opnieuw te ervaren hoe het voelde om jong te zijn en die oude realiteit binnen te gaan en die bewust te beleven zoals: “Ik ben niet veilig als ik mijn gevoelens deel.” Dit is reactivering en dan is de therapeut actief aanwezig, niet oordelend wat betreft hun gevoelens, het veilig maken om hun emoties te ervaren en zelfs hun bewustzijn aan te zetten voor die nieuwe realiteit, zoals: ‘merk op hoe het voor je is terwijl ik hier bij jou ben en jouw gevoelen niet veroordeel.” Dit is een weerlegging. Op dat moment zou dat schema dat zegt: “als ik mijn gevoelens heb, zal ik worden beoordeeld, zodat het niet veilig is”, daadwerkelijk kunnen worden bijgewerkt.

Een ander voorbeeld zijn therapieën die innerlijk-kindwerk doen, waarbij je jezelf op een bepaalde leeftijd visualiseert, naar binnen gaat en je afvraagt ‘wat is de kijk op de werkelijkheid die ik op die leeftijd heb geleerd’ en je je die kijk op de werkelijkheid bewust wordt. Dat is reactivering. Vervolgens wordt de client uitgenodigd naar dat innerlijke kind te gaan en hen hun interpretatie van de werkelijkheid te vertellen of gewoon een andere versie van de werkelijkheid te laten ervaren door te aanwezig te zijn. Zodat dat schema ‘ik ben alleen’ of ‘ik ben geen liefde waard’ gewist kan worden.
Ook dit is een voorbeeld van activering en ontkrachting, weerlegging. Wanneer het brein een heldere getuige is van twee realiteiten, de realiteit van het schema en de realiteit van wat er werkelijk op dat moment gebeurt, raakt het brein ‘verward’, want die realiteiten kunnen niet allebei tegelijkertijd waar zijn. Het is alsof er een foutmelding wordt verzonden en de hersenen reageren: “wacht eens even, ik denk dat mijn voorspellende model niet zo goed de realiteit voorspelt dat het misschien tijd is om het bij te werken.”
Dat gaat niet gebeuren als het oorspronkelijke model niet eerst wordt geactiveerd, daarom vraagt dit een doorvoelde of diepgewortelde benadering. Als het op cognitief niveau blijft, is dat niet genoeg of als het zich slechts beperkt tot allerlei elkaar tegensprekende overtuigingen en ervaringen (cognitieve dissonantie) zoals “Ik geloof niet dat ik waardevol ben, maar ik word gewaardeerd door al deze mensen”, dan komt het vrijwel zeker niet op het niveau van het oorspronkelijke geheugen of het neurale net dat dat geheugen vasthoudt, tenzij we dat oorspronkelijke net eerst activeren, het werkelijk laten voelen en bewust laten worden.
Pas als het door reactivering nieuwe informatie binnenkomt die wordt ervaren als geldige, aansprekende informatie, met de kwaliteit van een doorleefde ervaring of overtuigingskracht, dan kan het aanzetten om het oorspronkelijke schema te veranderen. Dus wanneer er een reorganisatie plaatsvindt op dat impliciete niveau, kan er een transformatieve verandering plaatsvinden die veel krachtiger is dan onszelf slechts te oefenen van nieuwe gedragsgewoonten.